Κριτήρια επιλογής λημμάτων
1. Συγχρονικότητα και χρήση
Η επιλογή των λημμάτων βασίστηκε κατά κύριο λόγο στο κριτήριο της χρηστικότητας. Τα υπάρχοντα εγχειρίδια αναφοράς (γραμματικές, λεξικά, κ.ά) καταγράφουν συνήθως λεξικές μονάδες, οι οποίες -στην πλειονότητά τους- δεν είναι απολύτως αντιπροσωπευτικές της γλωσσικής ποικιλίας που χρησιμοποιείται σε συγχρονικό επίπεδο στην Κύπρο. Με λίγα λόγια, ένα μεγάλο ποσοστό των λέξεων αλλά και των δομών που περιλαμβάνουν δεν χρησιμοποιείται πια σε γραπτό ή σε προφορικό επίπεδο από τους φυσικούς ομιλητές της κυπριακής διαλέκτου. Κατά συνέπεια, φαίνεται ότι οι πρακτικές που ακολουθούνται στη λεξικογραφία όσον αφορά τα διαλεκτικά λεξικά περικλείουν μεγάλο αριθμό παρωχημένων λημμάτων, με απώτερο στόχο την καταγραφή και κυρίως την αποθησαύρισή τους. Για τον λόγο αυτό, αποφασίσαμε να αποκλείσουμε από το ΚΟΜοΛεξ τις λέξεις που δεν έχουν ενεργά λειτουργικό χαρακτήρα στη συγχρονία. Στη συνέχεια, μετά την εισαγωγή των λημμάτων στη βάση δεδομένων, η ερευνήτρια της ομάδας που είναι φυσική ομιλήτρια της κυπριακής διαλέκτου έλεγξε τη χρήση τους είτε μέσω της δικής της γνώσης είτε αντλώντας στοιχεία από ποικίλους πληροφορητές-χρήστες της διαλέκτου.
2. Η σχέση ουσιαστικών της κυπριακής διαλέκτου με τα ουσιαστικά της κοινής νέας ελληνικής
Εξετάζοντας τον κατάλογο ουσιαστικών του αντίστροφου κυπριακού λεξικού (Συμεωνίδης, 2014), διαπιστώσαμε ότι ένα μεγάλο ποσοστό των λημμάτων απαντούν και στην ΚΝΕ, κάτι το οποίο ήταν αναμενόμενο, καθώς πρόκειται για μορφές της ίδιας γλώσσας. Μερικά τέτοια παραδείγματα είναι: αυλή, άνηθος, άντρας, απειλή, δαίμονας, γνώμη, γνωριμία, βρέφος, κούκλα, μέλισσα, μητέρα, πάθος, κλπ. Η συνήθης πρακτική για λέξεις αυτής της κατηγορίας είναι ο αποκλεισμός τους από τα διαλεκτικά λεξικά, πρακτική απορρέουσα από τη σχέση ηγεμονίας μεταξύ διαλέκτου και επίσημης γλώσσας, η οποία, μάλιστα, δεν εφαρμόζεται ειδικά για το κυπριακό συγκείμενο, αλλά εμφανίζεται γενικότερα στη διαλεκτική λεξικογραφία. Στο πλαίσιο αυτό, και έχοντας ως στόχο τη δημιουργία ενός συγχρονικού διαλεκτικού λεξικού αποφασίστηκε να συμπεριληφθούν στο ΚOΜoΛεξ ουσιαστικά που έχουν κοινή μορφή στην κυπριακή διάλεκτο και την ΚΝΕ.
3. Η πολυτυπία
Το τρίτο κριτήριο επιλογής των λημμάτων της κυπριακής διαλέκτου είναι η πολυτυπία, σύμφωνα με την οποία οι λέξεις παρουσιάζονται με περισσότερες από μία μορφές. Π.χ.: άδρωπος & άθθρωπος. Οι περιπτώσεις πολυτυπίας ποικίλουν βάσει φωνητικών/ φωνολογικών, μορφολογικών αλλά και σημασιολογικών κριτηρίων. Έτσι, συχνά στο ΚΟΜοΛεξ καταγράφονται λέξεις που προφέρονται με διπλό ή με ένα σύμφωνο, π.χ. κριθ(θ)άριν, διαθέτουν στο θέμα τους ευφωνικό <δ> ή όχι, π.χ. γα(δ)ουρκά, κοπελλού(δ)ι(ν), κτλ. Θα πρέπει να σημειωθεί, βέβαια, ότι στις προαναφερθείσες περιπτώσεις η πολυτυπία κωδικοποιείται στο πλαίσιο ενός λήμματος με την προσθήκη παρένθεσης. Για το λόγο αυτό, τα ουσιαστικά που καταμετρώνται στο λεξικό παρουσιάζονται λίγο λιγότερα από 5οοο, στην πραγματικότητα, όμως –συνυπολογιζόμενης της κωδικοποιούμενης πολυτυπίας- υπερβαίνουν τον αριθμό αυτό. Επιπλέον, στις περιπτώσεις λέξεων που διαθέτουν διαφορετικά αλλόμορφα -μη κωδικοποιήσιμα εντός του ίδιου λήμματος, το ΚΟΜοΛεξ παραθέτει και ενδοαναφορές, π.χ. άδρωπος, βλ. και άθθρωπος, αδρωπούι(ν), βλ. και αθθρωπούι(ν), κλπ.
Εφόσον, λοιπόν, η κυπριακή αποτελεί κώδικα προφορικής παράδοσης με χαμηλό βαθμό κωδικοποίησης, οι λέξεις του βασικού αλλά και του περιφερειακού λεξιλογίου αναμένεται να παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία πραγματώσεων, ώστε να διαφέρουν ακόμα και ανάμεσα σε ομιλητές της ίδιας γενιάς και γεωγραφικής καταγωγής. Συνεπώς, το χαρακτηριστικό της πολυτυπίας αποτέλεσε ένα από τα βασικά κριτήρια επιλογής των λημμάτων, καθώς, παρά την έντονη ποικιλότητα στην πραγμάτωση των λεξικών της μονάδων, η κυπριακή διάλεκτος δεν έχει γνωρίσει καμία ουσιαστική διαδικασία τυποποίησής της μέχρι και σήμερα (βλ. Κατσογιάννου, Αρμοστή & Χριστοδούλου, 2013).
4. Δάνειες λέξεις
Το τελευταίο κριτήριο της λημματογράφησης αφορά τις περιπτώσεις δανεισμού που, αν και παραλείπονται συστηματικά από την παραδοσιακή λεξικογραφία της κυπριακής, δεν παύουν να αποτελούν σημαντικό στοιχείο της ομιλούμενης γλώσσας αλλά και μερικών χρήσεων της γραπτής. Πρόκειται για τα σύγχρονα δάνεια κυρίως από την αγγλική που συναντάμε συχνά στον καθημερινό λόγο, τα οποία, μάλιστα, παρουσιάζουν αυξητικές τάσεις τόσο στον αριθμό όσο και στη συχνότητα χρήσης (Arvaniti, 2011). Επιπλέον, καταγράφονται δάνειες λέξεις από την τούρκικη, την ιταλική και σε μικρότερο βαθμό από τη γαλλική γλώσσα. Πολλά από τα δάνεια αυτά είναι άκλιτα, π.χ. γουόρρις < worries (αγγλ.), ενώ άλλα προσαρμόστηκαν στο κλιτικό σύστημα της κυπριακής, π.χ. φουκού-φουκούδες < fougou (γαλλ.). Συχνά δημιουργούν ζεύγη συνώνυμων με λέξεις της κυπριακής, π.χ. δυστύχημα – άξιταν και ενδεχομένως τείνουν να υποκαταστήσουν το υπάρχον λεξιλόγιο. Τα παραδείγματα τέτοιων λέξεων, μερικές από τις οποίες παρουσιάζονται στον παρακάτω πίνακα, μπορούν να αναδείξουν μια αντιπροσωπευτική εικόνα της σύγχρονης μορφής της κυπριακής διαλέκτου και να αποτελέσουν εργαλείο διδασκαλίας της ελληνικής/ κυπριακής ως δεύτερης/ ξένης γλώσσας.
Βιβλιογραφία
Αναστασιάδη-Συμεωνίδη Άννα. 1994. Νεολογικός δανεισμός της νεοελληνικής: Άμεσα δάνεια από τη γαλλική και αγγλοαμερικανική μορφοφωνολογική ανάλυση. Εκδόσεις Εστία.
Arvaniti Amalia. 2011. Linguistic practices in Cyprus and the emergence of Cypriot Standard Greek. Mediterranean Language Review 17 (2006-2010).
Κατσογιάννου Μαριάννα. 2010. «Τα λεξικά της κυπριακής: ιστορία και τυπολογία». Στο Η ελληνική γλώσσα στην Κύπρο από την αρχαιότητα ως σήμερα (επιμ. Α. Βοσκός κ.ά), Αθήνα: Πανεπιστήμιο Αθηνών, 174-191.
Κατσογιάννου Μαριάννα, Σπύρος Αρμοστή & Κυριακή Χριστοδούλου. 2013. «Κατάρτιση λημματολογίου ενός διαλεκτικού λεξικού: η βάση δεδομένων Συντυχιές». Στο Proceedings of the 9th International Conference on Greek Research (Adelaide, South Australia, 30 June – 3 July 2011).
